“Kodeks Kumanİkus”ta Bİlmeceler ve Özbek FOLKLORÜNDEKİ ŞEKİLLERİ

Münis CURAYEVA*

Türk Dünyası incelemeleri Dergisi / Journal of Turkish World Studies, XI/1 (Yaz 2011), s.25-32.

ÖZET

Makalede Türklerin Kıpçak lehçesini konuşan boyların arasında dolaşan
bilmecelerin bir araya getirilmesiyle hazırlanan “Kodeks Kumanikus" eseri,
eserde geçen bilmecelerin ortaya çıkış şekli ve tarihi gelişme süreci karşılaştırmalı
biçimde incelenmiştir. Bu bağlamda karşılaştırılan bilmecelerin yapıca ve
anlamca hemen hemen aynı olduğu, yani eski bilmecelerin değişmeksizin
günümüze kadar korunduğu kaydedilmiştir. Ayrıca, “Kodeks Kumanikus”
eserinin Türk halkları için ortak değer olduğu vurgulanmıştır.

Anahtar kelimeler: Kodeks Kumanikus, folklor, Özbek folklorü, bilmece,
poetikyapı

ABSTRACT

In this article Codex Cumanicus which was prepared by gathering the riddles
that are widely known by clans of Turks who spoke in Kipchak dialect and its
appearance and the historical development was researched by comparing
methods. And it was seen that the riddles which were compared weren’t changed
and preserved their origin, shape and meaning. Besides, it was accented that
Codex Cumanicus was the common value for Turkish nations.

Key words: Codex Cumanicus, folklore, the Uzbek folklore, riddle, poetic
structure

Bilmecelerin ortaya çıkış şeklini ve tarihî gelişme sürecini eski kaynaklar temelinde
karşılaştırmalı biçimde incelemek folklorun en önemli konularındandır. Bu bağlamda orta
çağ yazılı anıtlarından olan “Kodeks Kumanikus” eserinde kaydı geçen folklor materyalleri¬
nin bilimsel değeri büyüktür. Çünkü bu eser Türk halklarının bilmecelerini toplayan en eski
kaynaktır ve bu eserde geçen bilmecelerin hemen hepsi Türk halklarının folklorunda ko¬
runmuştur. Dolayısıyla bilmecenin tarihî gelişme sürecini araştırmayı hedef alan bütün in¬
celemeler bu kaynağa başvurmak zorundadır.

Bilindiği gibi, “Kodeks Kumanikus” İtalyan ve Alman misyonerlerinin Kıpçak
lehçesinde konuşan Türk boylarından topladıkları dil materyalleriyle Kırım’ın Solhat (bu

' Özbekistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Dil ve Edebiyat Enstitüsü (Taşkent).

yer günümüzde “Eski Kırım” olarak anılır) köyünde 1294-1295 yıllarında yaratılmıştır. Eski
Kıpçak lehçesine ait 1300 kelimeyi içinde bulunduran bu eser yapıca “Latince-Farsça-
Kumanca (Kıpçakça) Sözlük” ve “Kumanca-Almanca Sözlük”tür ve yegâne el yazma nüshası
Venedik’teki Evliya Mark kilisesinde bulunan Millî Kütüphanede korunmaktadır.

“Kodeks Kumanikus”un ilk basımı (belli bir kısmı) 1828 yılında J. Klapprot tarafından
gerçekleştirilmiştir.¹ G.Kuun’un 1880 yılında Budapeşte’de yayınladığı “Kodeks
Kumanikus”ta elli adet bilmecenin olduğu kaydedilmiştir.² Petersburg Üniversitesinin Tarih-
Filoloji Fakültesinde eğitim gören V.V.Radlov “Kodeks Kumanikus”taki dil birimlerini ince¬
lerken Kumanlar (Kıpçaklar)ın dil özellikleri üzerinde kendi düşüncelerini ifade etmeye
çalışmıştır³. 1886 yılında bu eseri Almancaya tercüme ederek bir yıl sonra da bastırmıştır⁴.
“Kodeks Kumanikus”ta bilmecelerin olduğunu W. Bang,⁵ G. Nemet,⁶ A. N. Samoyloviç⁷ ve S.
Y. Malov⁸ gibi âlimler de kaydetmişlerdir. Türk âlimi N.Asım “Kodeks Kumanikus”taki altı
bilmeceyi Türkçeye çevirerek yayınlamıştır.⁹ 1936 yılında Kopenhag şehrinde “Kodeks
Kumanikus” eserinin faksimile baskısı gerçekleştirildi¹⁰. 2000 yılında “Kodeks
Kumanikus”un facsimile baskısını gerçekleştiren¹¹ Romanyalı âlim V.Drimba da bazı bilme¬
celeri araştırmıştır. ¹² 2004 yılında eski Kıpçak anıtlarının araştırmacısı A.Garkavets’in “Ko¬
deks Kumanikus”u incelediği araştırmasında da 47 bilmece yer almıştır.¹³ Eserin Rusçaya
tam çevirisi 2006 yılında sadece 350 adet olarak basıldı¹⁴.

Türk halklarının dili ve folklorunu inceleme yolunda önemli kaynak arz eden bu
eserde turna, bileğitaşı, üzengi, kirpi, gemi, bıçak, köpek ve başka varlıklar hakkında toplam
47 bilmece vardır. Dünya folklorunda bu bilmecelere “Kuman bilmeceleri” denir. “Kodeks
Kumanikus”ta geçen bilmecelerin kendine özgü özellikleri ve onların Türk halklarının folk¬
lorundaki varyantlarını karşılaştırmalı planda ilk olarak araştıran âlim A.İnandır. Âlim,
““Kodeks Kumanikus”taki bilmeceler üzerine” adlı makalesinde bu kaynakta geçen altı bil¬
meceyi incelemiştir.¹⁵ 1966 yılında Amerikalı âlim A.Titse’nin Kuman bilmecelerini Türk
halklarına ait bilmecelerle karşılaştırmalı olarak incelemeye yönelik araştırması baskıya su-
nuldu.¹⁶ Bu araştırmada “Kodeks Kumanikus”ta mevcut bilmecelerin Türk halkları folklo¬
rundaki birçok varyantları araştırılmış.

Türk halklarının bilmecelerinin tarihî-tedricî gelişmesine ait önemli özetlerin ileri sü¬
rülmesine esas olan bu materyaller folklor açısından özel araştırma konusu olmadı ise de
Tatar âlimlerinin eserlerinde bu kaynakta bulunan bazı bilmecelerin 20.yüzyıla ait bilmece¬
lerle benzerlik taşıdığı kaydedilmiştir¹⁷. Ayrıca, “Kodeks Kumanikus”un dil özelliklerini
araştıran Kazak âlimi A.Kurişcanov’un bir makalesinde Kuman bilmecelerinin araştırılması
konusu üzerinde durulmuştur.¹⁸

Tatar halk bilmecelerinin özellikleri, başlangıcı ve poetikasını ayrıca araştıran H.
Mahmutov makalelerinde “Kodeks Kumanikus” eserinde bulunan bilmecelerle Tatar halk
edebiyatında bulunan benzeri bilmecelerle karşılaştırmıştır¹⁹. Âlimin doğru kaydettiği gibi,
“Kodeks Kumanikus” Türk halklarının ortak değeri olup, eserde geçen folklor örnekleri Ka¬
zak, Başkurt, Azeri, Tatar, Türkmen ve başka Türk halklarının edebiyatında bulunmaktadır.
Zira, “Kuman bilmeceleri” çoğunluk Türk halkları arasında günümüze kadar
korunagelmiştir²⁰.

Biz de bilmece türüne ait sanatsal metinlerin tedricî gelişme süreci boyunca ne gibi
şekil, dil, ses ve poetik değişiklikler ortaya çıktığını tespit etmek için “Kodeks Kumanikus”ta
dile getirilen eski bilmeceleri Özbek halk bilmeceleriyle karşılaştırmaya çalıştık.

İncelemeler, Özbek halk bilmeceleri arasında 13-14.yüzyıllardan beri poetik şekli he¬
men hemen değişmemiş bir biçimde korunan bilmecelerin bulunduğunu gösterdi. “Kodeks
Kumanikus”un 1966’da Avusturyalı ilimadamı A.Tietze tarafından baskıya hazırlanan²¹ nüs¬
hasında VI sayısıyla sunulan “Ak k’üjmanm, ayzu jok bilmecenin cevabı “ol jumurtkâ’ ola¬
rak kaydedilmiştir. Buhara vilayetinin Karakol ilçesinde Cığaçı köyünde aynı bilmecenin
“Ak kuymanning ağzı yok' (yumurta) şekli vardır. Bilmecede geçen “kuyman” yumurtaya
un ve yağ karıştırkmakla hazırlanan bir yemek olup, Karakol’da onun “kuymaıi',
“çimçekuymaıi’ gibi çeşitleri yapılmaktadır. Bu terim kitap dilindeki “kuymak kelimesiyle
kökteştir. Ama bilmecede kelimenin bu manası esas alınmamıştır.

Çünkü dilbilimci S. Y. Malov “Kodeks Kumanikus”ta geçen bu bilmeceyi Rusçaya çe¬
virirken “k’üj’ şeklini “şekil’ olarak anladığı için “Po vidu belas kost, no bez soska” şeklinde
çevirmiştir²². Folklorcu H.Mahmutov ise “k’üjmâ’ kelimesinin göçmen Türklerin hayatında
büyük önem taşıyan “çadıf anlamında kullanıldığını kaydetmiştir²³. Abdülkadir İnan’a gore
“köym£ kelimesi eski Başkurtçada (masal ve hikâyelerdeki anlattığı anlamına dayanarak)
“üzeri kubbeli araba şeklindeki gelin çadırı” manasını taşımıştır. Yukarıda geçen bilmecenin
de Kazak folklorunda “Aydalada ak otavavzı-murnı çok otav, “Birkubbe gördüm bassam
alnı yarılı f\ Kırgız folklorunda ise “Ay daladââksmdık, ozu-murdu cok sandık’ gibi şekille¬
ri vardır. ²⁴

Özbek folklorunda yumurta hakkındaki bilmecenin “Ak ötav, ağzı butav’²⁵, “Mernng
bir ötavım var, aynası, eşiği yok, “Ay dalada ak ötav, Ağzı, burnu yok ötav şekilleri var¬
dır.²⁶ Göründüğü gibi, tarihî süreç boyunca adı gizlenen nesnenin (yumurtanın) renk sıfatı
(ak), şekli (yumurtanın çadırın şekline benzemesi) ve deliğinin bulunmaması (“ağzı yok”)
gibi özellikleri korunmuştur. Halkımızın göçmen hayatı terk ederek aynı yeri mekan tutma¬
sı bilmecelerde benzetilen nesnelerin de değişmesine neden oldu. Sonradan “Ak sandık, ağzı
yok sandık, “Akevçe, eşiglaçılgünçi’, “Eşigiyok, kçumbk gibi şekilleri gelişti.²⁷

“Kodeks Kumanikus’ta “ Yazda yavlı xâyışyâtır’, yani “Düz bir yerde yağlı yumruk ya¬
tar” bilmecesi XXVIII. sayıyla kaydedilmiş olup, onun cevabı “yılan” olarak açıklanmıştır²⁸.

Bunun benzeri bilmece Özbek folklorunda da vardır. Buhara vilayetinin Karakol ilçe¬
sindeki Tangaçar köyünde yaşayan 1930 doğumlu Şerafet Muradova’nın ağzından yazılan
“Yer altında yağlı yumruk’ bilmecesinin cevabı kirpidir. Göründüğü gibi, bu bilmece
14.yüzyılda halk arasında aktif kullanılmış olmasına rağmen sanatsal yapısı hemen hemen
değişmemiştir. Bu bilmecenin poetik, yapısal özelliği Özbek folklorunda “yılan” hakkındaki
“ Yer altında yağlı kemef, “ Yer altında sarı kemef, “ Yer altında yağlı kamçı, “Köprü altında
yağlı hasip’;²⁹ cevabı “ravaf olan “ Yer altında kırmızı çal.T³⁰ gibi bilmecelerin gelişmesine
neden olmuştur.

“Kodeks Kumanikus”ta VIII sayısıyla kaydedilen “turnâ’ hakkındaki bilmecelerin bir¬
çok kısmı şiir biçiminde olmasıyla dikkat çekicidir:

K’ün altundan âlci keliyir,

K’ömus buryy tarfta) keliyir,

Aj altunda(n) elcikeliyir,

Altun buryy (arta) keliyir.

Bu bilmece günümüze kadar değişmemiş bir biçimde korunagelmiştir. Sırderya vilaye¬
tinin Mirzaçöl ilçesine bağlı Misafirabad köyünde yaşayan Kunduz ninenin ağzından yazılan
bilmecede Kuman bilmecesine ait olan aleterasyon sanatı (kün-kümüş, ay-altın), adı gizle¬
nen nesne (turnanın) insan kılığında (elçi, yiğit) ifade edilmesi, yani antropomorf şeklinde
ifade edilmesi ve çalgı entrümanı timsalinin kullanılması (burgu/sürney) gibilerin korundu¬
ğunu görebiliriz:

Ayaldıdan ötgen cigit,

Altın sürney tartgan cigit,

Kün aldıdan ötgen cigit,

Kümüş sürney tartgan cigit.³¹

Bilmecenin poetik yapısı aleterasyona dayandığı için “kün” kelimesinin yerine “yer”
kelimesinin kullanılmasıyla bilmecenin başka bir şekli ortaya çıkmıştır. Cizzak vilayetinin
Zamın ilçesinde bulunan Karapçı köyünde yaşayan Yarlakap Beknazaroğlu’ndan yazılan
aşağıdaki mısralar fikrimizi kanıtlar:

Ay astıdan ötgen yigit,

Altın sürney tartgan yigit,

Yer üstüden ötgem yigit,

Yetti sürney tartgan yigit².

Bu bilmecenin Batı Sibirya’da yaşayan Tatarların folklorunda bulunan örneği “Kodeks
Kumanikus”taki bilmecenin hemen hemen aynısıdır:

Ay artınnın yurtkan yeget,

Kun artma yurtkn yeget,

Altın kuay trtkn yeget,

Kemeş kuay tartkan yeget³².

Özbek halk bilmecelerini araştıran Z.Hüseinova’nın kaydettiğine göre, bu bilmecede
“ay atından, “yer üstünden' ifadeleri turnanın gökyüzünde bazen çok yüksek, bazen de çok
alçak uçtuğunu belirtmektedir. Genelde turna çok yüksekte uçtuğu için bu durum abartıla¬
rak “ay atından denmiştir ki, bu folklorün sanatsal usulüne uymaktadır³³.

Bize göre, bu bilmecede “gün”, “ay”, “ye” gibi semavî timsallerin kullanılması bilme¬
cenin ortaya çıkmasında atalarımızın ay ve güneşle ilgili kosmogonik bakışları önemli yer
tuttuğunu ifade etti ise de, turnanın burgu (sürney) çeken elçiye (yiğide) benzetilmesi doğa¬
yı canlı olarak tasvir etmeye dayanan animatik mitolojiyle bağlanmaktadır. Çünkü halkın
bakış açısına göre turnanın gelişi sıcak günlerin başladığını haber verir³⁴. Demek ki, mevsim
kuşlarının ilkbaharda gelişi hakkındaki fenolojik tasavvurlardan haberdar olan halkımız çok
eski dönemlerden itibaren turnanın yüksek veya alçak uçtuğuna bakarak gelecek yılın sıcak
veya soğuk geleceğini tahmin etmişlerdir. Turnaların gelmesi, soğuk günlerin sona ererek
sıcak günlerin başladığını ifade ettiği için bilmecede turna burgu (sürney) çalan elçiye (yiği¬
de) benzetilmektedir.

“Kodeks Kumanikus’ta bazı bilmeceler biçim olarak korundu ise de işlev olarak deği¬
şikliğe uğradığı da gözlemlenir. Sözgelimi eserde XXXV sayısıyla kaydedilen bilmece
“Tüyma tüydim, tütg’âng’â saldyıti’ (Düğüm düğdüm, tutana saldım) şeklinde olup, cevabı
“akıl’, “fikir’ denmiştir. Aynı bilmecenin Tatarca “Tekme teydem, tepkesaldııti' şekli ise
“hafıza’, “hatırlamak’ hakkındadır³⁵. Özbek folklorunda bu bilmecenin cevap kısmı değişmiş
olup, Z.Hüseyinova tarafından basıma hazırlanan derlemede “Tuydum, töbge taşladım’ bil¬
mece, cevabı “uykıi’ olan “Teptim, törge taşladmi’³⁶ bilmecesinin başka bir şekli olarak kay¬
dedilmiştir.

Sebze ve meyvelere ait bilmecelerin “Kodeks Kumanikus’ta kaydedilen bir örneğinde
kavunun asmada olgunlaşması durumu esas alınmıştır: “K’ökcâ ularyym kog'inda semirrir’,
yani “Kökçe atım kögende semirir” şeklindedir. Özbek folkloründe, XXI sayısıyla kaydedilen
bu bilmecenin poetik yapısı korunmuş ama cevap kısmı değişmiştir: “Kökkine kuzum
kuvanda turup semiredf³⁷ bilmecesinin cevabı karpuzdur.

Yukarıda kaydedilenlerden şöyle bir özetleme yapabiliriz: Özbek halk bilmecelerinin
tarihî kökeni çok eski dönemlere dayanmaktadır, genetik açıdan Türk halklarının folkloruna
ait bilmecelerle aynı kökleri paylaşmaktadır. “Kodeks Kumanikus’ta geçen bilmecelerle Öz-

bek folklorunda bulunan bilmecelerin karşılaştırmalı incelenmesi ise, bilmecelerin gelişme

süreci boyunca geleneksel poetik yapısı ve vasıtalarını koruduğunu göstermektedir.

KAYNAKÇA

Aliyeva M., “Tepişmaklar”, Uygur halık eğız icadiyıtı, Almuta 1983, s.170-188.

Ahatova G.H., Dialekt zapadnosibirskih tatar, Ufa 1963.

Asim N., “Kipçak Türkçesine dair”, Darülfünün Edebiyat Fakültesi Mecmuasi, 1932, D.1, b.4,
s.381-383.

Bang W., “Über die Rätsel des Codex Cumanicus”, Sitzungsberichte Preus. Akad. Wiss.
Phil.-hist. Klasse (SPAW), XXI, 1912, s.334-353.

Bilmeceler. Özbek Halk İcadı, Hazırlayan: Z.Hüseinova, Taşkent 1981.

Curayev M., Nevruz Bayramı, Taşkent 2009

Codex kumanicus, Faksimile, Kopenhagen 1936.

Drimba V., Codex Comanicus: Édition diplomatique avec facsimilés, Bucarest 2000.

-----, Syntaxe Comane, Leiden 1971.

Garkavets A., Codex cumanicus. Kipchako-poloveskiye teksti XIII-XIV vv., Almata 2004.

Gaziz G., Rahim G., Tatar adabiyatı tarihı, 1.cilt, Kazan 1923.

Hüseinova Z., Özbek Bilmeceleri, Taşkent 1966.

Inan A., “Codex Cumanicus bilmecelerine dair”, A.Inan. Makaleler ve İncelemeler, I,

Ankara 1987, 353-358.

Klaproth J., “Vocabulaire latin, persan et coman de la bibliothèque de Francesco Petrarcha”,
Mémories relafcifs à l'Asie, contenant des recherches historiques et philologiques sur
les peuples de l'Orient, par, 3, Paris 1828, s.122-254.

Kodeks Kumanikus: Polovetskiye molitvı, gimnı i zagadki XIII-XIV vv. / Podgotovil
Garkavets A., Moskva 2006.

Kuun G., Codex Cumanicus bibliothecae ad templum Divi Marci Venetiarum, Budapest
1880.

Mahmutov H., “Koman mecmugasındagı tabışmaklar”, Kazan utları, Kazan 1969, N^s11,
s.157-164.

-----, “Tatarskiye paralleli kumanskih zagadok”, Sovetskaya Tyurkologiya, Bakü 1971, N3,

s.87-96.

Malov S.Y., “K istorii i kritike Codex Cumanicus”, Izvestiya Akademii nauk SSSR,

Otdeleniya gumanitarnix nauk, Moskva 1930, N5, s.347-375.

Nemeth J., “Die Rätsel des Codex Cumanicus”, Ztschr. Deutsch. Morgenland. Gesell, 47,
1913, s.577-608.

Özbekistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Alişir Nevaî Dil ve Edebiyat Enstitüsü Folklor
Arşivi, İnv. N1562.

Özbekistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Alişir Nevaî Dil ve Edebiyat Enstitüsü Folklor
Arşivi, İnv. N1568.

Qurishjanov A., “K izucheniyu kumanskix zagadok”, Voprosi istorii i dialektologii
kazaxskogo yazika, Almaata 1960, Vip.2, s.167-176.

Radlov V.V., “O yazıke kumanov po povodu izdaniyan kumanskogo slovarya”, Zapiski
İmperatorskogo Akademiyi nauk, 48, Sakt-peterburg 1884.

-----, Kodeks-kumaniks (Das türk. Sprachmaterial des Codex kumanicus), Petersburg 1887.

Samoylovich A.N., “K istorii i kritike Codex Cumanicus”, Dokladi Rossiyskoy Akademii
nauk, Moskva 1924, N^s4-5, - s.86-89.

Titse A., The Koman Riddles and Turkic Folklore, Berkeley and Los Angeles 1966.

Yarmı H., Tatar halkının poetik icatı, Kazan 1967.

1

   Klaproth J., "Vocabulaire latin, persan et coman de la bibliothèque de Francesco Petrarcha”,
Mémories relafcifs à l'Asie, contenant des recherches historiques et philologiques sur les
peuples de l'Orient, par, 3, Paris 1828, s.122-254.

2

   Kuun G., Codex Cumanicus bibliothecae ad templum Divi Marci Venetiarum, Budapest 1880,
s.143-148.

3

   Radlov V.V., "O yazıke kumanov po povodu izdaniyan kumanskogo slovarya”, Zapiski
İmperatorskogo Akademiyi nauk, 48, Sakt-peterburg 1884.

4

   Radlov V.V., Kodeks-kumaniks (Das türk. Sprachmaterial des Codex kumanicus), Petersburg
1887, s.2-5.

5

   Bang W., "Über die Rätsel des Codex Cumanicus”, Sitzungsberichte Preus. Akad. Wiss. Phil.-
hist. Klasse (SPAW), XXI, 1912, s.334-353.

6

   Nemeth J., "Die Rätsel des Codex Cumanicus”, Ztschr. Deutsch. Morgenland. Gesell, 47, 1913,
s.577-608.

7

   Samoylovich A.N., "K istorii i kritike Codex Cumanicus”, Dokladi Rossiyskoy Akademii nauk,
Moskva 1924, N4-5, - s.86-89.

8

   Malov S.E., "K istorii i kritike Codex Cumanicus”, Izvestiya Akademii nauk SSSR, Otdeleniya
gumanitarnix nauk, Moskva 1930, N5, s.347-375.

9

   Asım N., "Kipçak Türkçesine dair”, Darülfünün Edebiyat Fakültesi Mecmuasi, 1932, D.1, b.4,
s.381-383.

10

   Codex kumanicus, Faksimile, Kopengagen 1936.

11

   Drimba V., Codex Comanicus: Édition diplomatique avec facsimilés, Bucarest 2000.

12

   Drimba V., Syntaxe Cormane, Leiden 1971, s.201-219.

13

Garkavets A., Codex cumanicus. Kipchako-poloveskiye teksti XIII-XIV vv., Almata 2004,
s.14-18.

14

   Kodeks Kumanikus: Polovetskiye molitvı, gimnı i zagadki XIII-XIV vv. / Podgotovil
Garkavets A., Moskva 2006, 88 s.

15

   İnan A., “Codex Cumanicus bilmecelerine dair”, A.Inan. Makaleler ve incelemeler, I, Ankara
1987, s.353-358.

16

   Titse A., The Koman Riddles and Turkic Folklore, Berkeley and Los Angeles 1966.

17

   Gaziz G., Rahim G., Tatar adabiyatı tarihi, 1.cilt, Kazan 1923, s.47; Yarmı H., Tatar halkının
poetik icati, Kazan 1967, s.169-172; Aliyeva M., “Tepişmaklar”, Uygur halik eğız icadiyıtı,
Almuta 1983, s.171.

18

   Qurishjanov A., “K izucheniyu kumanskix zagadok”, Voprosi istorii i dialektologii
kazaxskogo yazika, Almaata 1960, Vip.2, s.167-176.

19

   Mahmutov H., “Koman mecmugasındagı tabışmaklar”, Kazan utları, Kazan 1969, N11, s.157-
164; aynı yazar, “Tatarskiye paralleli kumanskih zagadok”, Sovetskaya Tyurkologiya, Bakü
1971, N3, s.87-96.

20

   Mahmutov H., “Tatarskiye paralleli kumanskih zagadok”, Sovetskaya Tyurkologiya, Bakü
1971, N3, s.87-96.

21

   Titse A., age.

22

   Malov Y.S., age, s. 355.

23

   Mahmutov H., “Tatarskiye paralleli kumanskih zagadok”, Sovetskaya Tyurkologiya, Bakü

1971, N3, s.87-96.

24

   Inan A., age, s.358.

25

   Bilmeceler. Özbek Halk İcadı, Hazırlayan: Z.Hüseinova, Taşkent 1981, s.71.

26

   Bilmeceler, age, s.71.

27

   Bilmeceler, age, s.71.

28

   Bu örnek şu kaynaktan alınmıştır: Yarmı H., age, s.171.

29

   Bilmeceler, age, 65.

30

   Bilmeceler, age, 95.

31

   Özbekistan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi Alişir Nevaî Dil ve Edebiyat Enstitüsü Folklor
Arşivi. İnv. N1562.

32

   Ahatova G.H., Dialekt zapadnosibirskih tatar, Ufa 1963, s.191-192.

33

   Hüseinova Z., Özbek Bilmeceleri, Taşkent 1966, s.65.

34

   Curayev M., Nevruz Bayramı, Taşkent 2009, s.178.

35

   İsenbet N., Tatar halık tabışmakları, Kazan 1970, s.504.

36

   Bilmeceler, age, s.48.

37

   Bilmeceler, age, s.97.